شهرستان خوی بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهرستان استان آذربایجان غربی بعد از مرکز استان بوده و دومین شهر مهم استان آذربایجان غربی به حساب می‌آید که با وسعتی بالغ بر ۵۵۴۸ کیلومتر مربع در شمال غربی‌ترین نقطه ایران و آذربایجان و در مرز کشور ترکیه واقع شده‌است. مرکز این شهرستان شهر خوی است که با پهنه ای حدود 30 کیلومتر مربع در شمال استان آذربایجان غربی واقع شده است. خوی در دشتی وسیع و محصور در بین کوههای سر به فلک کشیده واقع شده و به همین جهت نیز به «خوی چوخورو» مشهور گشته‌است.
جمعیت این شهرستان طبق سرشماری سال ۱۳۹5 برابر با 348664 نفر بوده‌است که از این تعداد 225931نفر آنان در نقاط شهری و 122731 نفر آنان در نقاط روستایی بوده‌اند و فاصله آن از تهران ۷۸۰ و از تبریز ۱۶۵ کیلومتر بوده و جاده ترانزیتی ایران- اروپا از ۳۰ کیلومتری آن عبور می‌کند.
خوی یکی از قدیمی‌ترین مراکز تمدن در شمال غرب ایران است و بازار تاریخی خوی اوج تمدن شهرنشینی و شهرسازی در دوره اسلامی است. خوی با قدمتی ۷ هزار ساله و قرار گرفتن در مسیر جادهٔ ابریشم دارای تاریخ و تمدن پرفراز و نشیب، شاهد وقایع تاریخی مختلفی بوده‌است. خوی با این پیشینهٔ تاریخی و فرهنگی، مدفن بسیاری از بزرگان تاریخ ایران زمین می‌باشد.
درباره تاریخچه این شهرستان باید گفت، هرچند که یافته‌های باستانشناسی پیشینه سکونت انسان در دشت خوی را به ده هزار سال قبل می‌رسانند، اما آثار مکتوبی که در آنها نشانه‌هایی از منطقه یافت شود مربوط به سنگ نوشته‌ها و گل نوشته‌های سومری، آشوری و اورارتویی است. به گمان بسیاری پژوهشگران، منطقه «آراتتا»ی کتیبه‌های سومری، همان منطقه‌ای است که چندقرن بعد در کتیبه‌های آشوری با نام «سانگی بوتو» (خوی، مرند و محال گونئی) از آن یاد شده‌است.
وجود آثار درخشان تمدن اورارتویی با قدمتی سه هزار ساله در جای جای این سرزمین نشانی از کهنسالی آن دارد. در دوران اسلامی این سرزمین همیشه با نام «خوی» شناخته شده و نقشی بسزا در روند حوادث تاریخی داشته‌است. نقش تأثیرگذار در جنگ سرنوشت ساز ترکان سلجوقی با امپراتوری روم در ملازگرد، پایگاه مقاومت‌های سلطان شیردل جلال الدین خوارزمشاه در مقابل مغولان، میدان جنگ مشهور چالدران مابین قزلباشان صفوی و امپراتوری عثمانی، مرکز سوق الجیشی شاهزاده عباس میرزا در جنگ‌های ایران وروس در دورة قاجار از جمله آن‌هاست.
خوی یکی از مهمترین پایگاه‌های نظامی برای دفاع از ایران در طول تاریخ بوده‌است. در نزدیکی این شهر نبرد سرنوشت‌ساز و حماسی چالدران در میان دو امپراتوری ایران و عثمانی رخ داد. در ایران باستان و به ویژه در دوران اشکانی و ساسانی، سرزمینی که امروز، خوی نامیده می‌شود از ارزش نظامی بسزایی برخوردار بود و در این سرزمین یکی از مهمترین قلاع نظامی ایران یعنی قلعه زینتا قرار داشت، دژ زینتا به دلیل آنکه در غرب ایالت آتروپاتن (آذربایجان) و در نزدیکی ارمنستان بود، هنگامی که امپراتوری روم از طریق ارمنستان به ایران یورش می‌آوردند، اولین پادگان برای دفاع از ایران بود. در زمانی نیز که ایران درصدد اعمال حاکمیت بر ارمنستان بود، قلعه زینتا پایگاهی برای سپاهیان ایران جهت تدارک لشکرکشی به ارمنستان به‌شمار می‌رفت.
پهلوان نامی ایرانی، پوریایی ولی از پهلوانان این دیار بوده و آرامگاه ایشان نیز در این شهر قرار دارد. مقبرهٔ شمس تبریزی، شاعر بزرگ و نامی ایران نیز در این شهر واقع شده‌است. با توجه به مشترکات فرهنگی و وجود مقبره شمس تبریزی در خوی به عنوان استاد و مراد مولانا و مقبره مولانا در قونیه ترکیه، این دو شهر خواهر خوانده اعلام شدند. قلعه کوراوغلی در این شهرستان قرار دارد. کوراوغلی قهرمان حماسی مشترک میان بسیاری مردمان ترک از جمله ترکان آذربایجان و ترکیه، ترکمن‌ها، ازبک‌ها و اویغورها است. اشعار و سروده‌های این اسطوره تاریخی در میان اقوام ۱۶ کشور سروده می‌شود و یکی از مشترکات فرهنگی بین کشورهای همسایه و اکو می‌باشد.
مردم شهرستان خوی به ترکی آذربایجانی تکلم می‌کنند. مسلمان و شیعه مذهبند و اقلیتی نیز سنی مذهب می‌باشند.
تقسیمات کشوری این شهرستان، بنابرآنچه در نتایج آمارگیری سرشماری سال ۱۳9۵ کل کشور آمده‌است، بر حسب بخش، شهر، دهستان و روستا به شرح زیر است:
بخش‌های شهرستان خوی شامل، بخش مرکزی، بخش صفائیه (مرکز بخش زرآباد)، بخش ایواوغلی (مرکز بخش ایواوغلی) و بخش قطور (مرکز بخش قطور) می‌باشد.
شهر خوی، شهر فیرورق، شهر دیزج دیز، شهر ایواوغلی، شهر زرآباد و شهر قطور نیز شهر‌های شهرستان خوی را تشکیل می‌دهند.
بلندترین کوه آن کوه اورین (در زبان ترکی به معنی بزرگ و با عظمت) با ارتفاعی بیش از ۳۶۵۰ متر چون مادری سپید قبا شهر را در آغوش کشیده و با رودخانه‌ها و چشمه‌های جوشانش آب حیات را در رگ‌های او به جریان انداخته‌است و «قوتور»، «آغ‌چای» و «قودوق‌بوغان» از مهمترین رودخانه‌های آن هستند. آب و هوای آن کوهستانی است و هر ساله زمستان‌هایی سخت سرد و برفی، بهارانی عطرناک، تابستان‌هایی ملایم و گاه معطوف به گرمی و پاییزهایی رنگارنگ و هزار رنگ چهره‌ای چهار فصل به منطقه می‌بخشند.
آداب و رسوم خوی تلفیقی از آیین‌های پیش از اسلام و اسلامی است. عاشیق‌ها (و یا همان اوزان‌های قدیمی) نماد فرهنگ اصیل منطقه، هنوز نیز در زندگی مردم حضوری چشمگیر دارند و هرچند که بسیاری آداب و رسوم ملی در اثر زندگی نوین‌شده امروزی به ورطه فراموشی سپرده شده‌اند ولی باز گاه گاهی در گوشه و کنار خصوصا در روستاها دیده می‌شوند. کوسا، سایاچی، آیین برداشت گندم (تاخیل)، عروسی‌های پر دبدبه و مفصل، نامگذاری فرزندان، ختنه پسران (سنت)، طلب باران، روز قوچ رسم ننه تپه، رسم خضر نبی (خیدیر نبی) و… نمونه‌هایی از این آیین‌های در حال فراموشی هستند.
درباره جاذبه‌های طبیعی شهرستان خوی نیز باید گفت، بارش متوسط سالیانه ۴۰۰-۳۰۰ میلی‌متری و وجود کوهستان‌های برف گیر در چهار طرف شهر مناظر طبیعی زیبا و بکری را در دل این منطقه از کشور به وجود آورده‌است. خصوصا اواخر بهار و اوایل تابستان بهترین روزهای گردش و انتفاع از این موهبات الهی هستند که تفرجگاه پئره، جهنم دره خوی، قولو دره‌سی،آلیشیق، ییلاق حاجی بیگ (حاجی بیگ یایلاغی)، قره دره، مامیش‌خان، قریس، دامنه‌های کوه اورین و دهها چشمه جوشان از دل زمین تنها تعدادی از مکان‌های طبیعی و دیدنی این شهرستان هستند.
از جمله آثار تاریخی شهرستان خوی، مقبره و برج شمس تبریزی ، مقبره پوریای ولی، پل خاتون، بازار سرپوشیده، خانه کبیری‌ها، مساجد قدیمی مطلب‌خان، ملاحسن، سیدالشهدا، حاجی بابا، کاروانسرای خان ، کلیساهای سورپ سرکیس و ماهلازان، امامزاده سید بهلول و… می‌باشند که بخشی از تاریخ ارزشمند این شهرستان را به تصویر کشیده اند.
از محصولات جالب توجه این شهرستان عسل، تخمه آفتابگردان و کدو و گل محمدی می‌باشد که شهرستان خوی از نظر تولید و کیفیت عسل رتبه نخست را در کشور به خود اختصاص داده‌است. در این شهرستان ۱۹۳ هزار کندوی مدرن و بومی وجود دارد که در حدود ۶ هزار تن عسل، معادل ۶۵ درصد عسل تولیدی ۱۳۸۷ در استان آذربایجان غربی و ۲۰ درصد عسل تولیدی کشور را شامل می‌شود.
همچنین بسیاری از مزارع شهرستان خوی مزرعه آفتابگردان است و تخمهٔ آفتابگردان شهرستان خوی دارای کیفیت بالایی بوده و این شهرستان یکی از مهمترین تولید کنندگان تخمهٔ آفتابگردان در سراسر کشور به شمار می‌آید که در ضمن طرح فرودگاه این شهرستان از نمای بالا به شکل گل آفتابگردان طراحی شده‌است.
خوی بعلت همسایگی با دو کشور خارجی در گذشته دارای اهمیت نظامی و سیاسی بوده است. صرف نظر از وضع ظاهری شهر که حاکی از تجاری بودن آن است. طبق مدارک موجود خوی از زمان‌های قدیم اهمیت بسیاری داشته است. پیش از اسلام ، شعبه ای از بزرگ راه معروف ابریشم که شرق و غرب را به هم متصل می‌نموده از خوی عبور می‌کرده است. درصدر اسلام طبق نوشته اصطخری و نقشه موجود در کتاب المسالک و الممالک ، بزرگراهی که عربستان را به ماورای خزر و ارس و اردبیل و مرکز آذربایجان وصل می‌کرده از خوی می‌گذشته است.
شهرستان خوی با وجود قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم تنها راه مرزی نزدیک به کشور ترکیه است. خوی تنها شهریست که راه‌آهن ایران به کشور ترکیه و اروپا را دار است و مسافت جاده زمینی آن با شهر وان در کشور ترکیه از طریق پایانه مرزی رازی ۱۲۰ کیلومتراست؛ که با وجود ساخت دو پل امکانات مسافری پایانه مرزی رازی هم به ترانزیت و کامیون هم مهیا شود با امکانات زیر بنائی پایانه بزرگ شهید درستی خوی، فرودگاه خوی و ایستگاه راه‌آهن رازی خوی شاهد پیشرفت روزافزون در شهرستان خوی خواهیم بود. فرودگاه خوی هم اکنون به عنوان یک دروازه مهم توسعه شمال استان بعنوان یکی از زیباترین فرودگاه‌های کشور ایفای نقش می‌نماید.